Büyük Ünlü Uyumu:
Bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) varsa daha sonraki hecelerde de kalın; ince ünlü (e, i, ö, ü) varsa daha sonraki hecelerde de ince ünlü bulunur: çilek, çocuk, bilezik, durak…
[unordered_list style=”bullet”]
- Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
- Türkçe olduğu halde büyük ünlü uyumuna uymayan kelimelerde mevcuttur; anne, şişman vb.
- -yor, -ki, -daş, -leyin, -(i)mtrak gibi ekler, kelimelerin büyük ünlü uyumunu bozabilir.
[/unordered_list]
Küçük Ünlü Uyumu:
a. Düz ünlülerden (a, e, ı, i) biriyle oluşan bir heceyi, yine düz ünlülerden oluşan bir hece izler. b. Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) biriyle oluşan bir heceyi, ya düz-geniş (a, e) yada dar-yuvarlak (u, ü) ünlülerinden oluşan bir hece izler.
Ünlülerin Özellikleri:
Düz Geniş Ünlüler: a, e
Düz Dar Ünlüler: ı, i
Yuvarlak Geniş Ünlüler: o, ö
Yuvarlak Dar Ünlüler: u, ü
Ünsüzlerin Özellikleri:
Sert Süreksiz Ünsüzler: p, ç , t, k
Sert Sürekli Ünsüzler: f, h, s, ş
Yumuşak Süreksiz Ünsüzler: b, c, d, g
Yumuşak Sürekli Ünsüzler: ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Ünsüz Yumuşaması ( Ünsüz Değişimi ):
“p, ç, t, k” ünsüzleriyle biten sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında ya da ünlü ile başlayan bir sözcükle birleştiğinde sondaki “p, ç, t, k” sert ünsüzleri, yumuşayarak “b, c, d, g, ğ” olurlar. Buna “Ünsüz Yumuşaması” denir.
çorap-ın > çorabın
ağaç-ı > ağacı
[unordered_list style=”bullet”]
- Tek heceli sözcüklerde ve yabancı sözcüklerde yumuşama genellikle görülmez: ip-i, süt-ü, sanat-ın vb.
- Özel isimlerde yumuşama, konuşurken olur; fakat bu, yazımda gösterilmez. Zonguldak’ın, Ayvalık’a Ahmet’e
[/unordered_list]
Ünsüz Benzeşmesi: (Ünsüz uyumu – Ünsüz sertleşmesi)
Sert bir ünsüzle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten sözcüklerden sonra “c, d, g” yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek getirilirse, bu sesler sertleşerek “ç, t, k” sert ünsüzlerine dönüşür. Buna ünsüz benzeşmesi denir.
bulut-dan > buluttan
yet-gin > yetkin
Ünlü Daralması:
Şimdiki zaman eki (-yor), geniş ünlülerden (a, e) sonra geldiğinde bu ünlüleri daraltarak “ı, i, u, ü”ye dönüştürür:
başla-yor > başlıyor
korkma-yor >korkmuyoz
[unordered_list style=”bullet”]
- “y” kaynaştırma ünsüzü, “de-“, “ye-“, “ne-” (yiyen, diye, niye…) sözcükleri dışında daraltma yapmaz:
[/unordered_list]
gelmeyecek (doğru)
gelmiyecek (yanlış)